Γιώργος Σιδηρόπουλος
Με τα μάτια της σκέψης μου θέλω να δω τον Αριστοφάνη στον 21ο αιώνα, τι θα έγραφε βιώνοντας τα σύγχρονα κοινωνικοπολιτικά προβλήματα.
Έχω γράψει και άλλη φορά ότι ο 21ο αιώνας θα πρέπει να είναι ο αιώνας - των γιατί;
Μελετώντας τους αρχαίους φιλοσόφους και ειδικά των Αριστοφάνη που έγραψε σάτιρα και που δεν δίστασε να καυτηριάσει πριν 24ης αιώνες συμπεριφορές λαϊκισμού, δημαγωγίας, κατάχρηση εξουσίας, πως είναι δυνατόν τα ίδια προβλήματα να μαστίζουν την κοινωνία και το κράτος της Ελλάδος και τον 21ο αιώνα. Γιατί;
Ο Αριστοφάνης γεννήθηκε στην Αθήνα στο δήμο Κυδαθηναίων λίγο μετά τον 5ον αιώνα π.χ. ενώ για τα έργα του ξέρουμε πολλά, για τον άνθρωπο Αριστοφάνη λίγα.
Ξέρουμε ότι μπορούμε να συμπεράνουμε από τα έργα του, διότι δεν υπάρχει ιστορική καταγραφή. Είναι ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της αρχαίας αθηναϊκής κωμωδίας .
Είναι ο μοναδικός που σώζονται ακέραια 11 έργα και 924 αποσπάσματα. Θεωρείται ότι
είχε πολύ καλή μόρφωση. Βίωσε την ειρήνη αλλά και τον πόλεμο.
Έζησε στην καλύτερη περίοδο, άνθισης πολιτισμού στην Αθήνα, γνωστή ως « χρυσούς αιών του Περικλέους». Έζησε όμως και την πολυτάραχη περίοδο με τις πολυαίμακτες μεταβολές που συντελέστηκαν, και ενστερνίστηκε δημιουργικά τις αγωνίες του κόσμου στη δραματουργία του.
Είχε γενική μόρφωση πέραν αυτής που έδινε η πολιτεία στους νέους. Είχε ευχέρεια γλώσσης και τον εκτιμούσαν οι αττικιστές, ήταν πιο κοντά στη γλώσσα τους .
Ασχολήθηκε με την καθημερινότητα της ζωής των αθηναίων . Γνώριζε καλά τις τραγωδίες του Αισχύλου και του Ευριπίδη. Παρ’όλο που τον Ευριπίδη τον σατίριζε τον θαύμαζε πολύ.
Ο Αριστοφάνης με την πολιτική και καλλιτεχνική ελευθεριότητα που τον διακατείχε εξέφραζε τις αντιρρήσεις τις εποχής του και της γενιάς του. Δεν δίστασε να σατιρίσει και πατροπαράδοτες αξίες που θεωρούσε ότι δεν είχαν μέτρο. Σίγουρα όταν κάτι του δίνουμε υπεραξία είναι επικίνδυνο να ξεπεραστεί το όριο και να γελοιοποιηθεί.
Υπέρμαχος της πανελλήνιας ενότητας, σεβότανε τους θεσμούς της δημοκρατίας, εξέφραζε με θάρρος τις προσωπικές του ανησυχίες για την αθηναϊκή πολιτική, την οποίαν οι δημαγωγοί την έσερναν προς ένα τυχοδιωκτικό, εδαφικό και οικονομικό, επεκτατισμό, εκμαυλίζοντας τον Δήμο-Κράτος.
Ήτανε κατά των νέων που απέφευγαν τον κάματο και που ήσαν μόνο θεωρίες και ιδέες. Αντίθετος στα ταπεινά πάθη του Αισχύλου που δίδασκε επί σκηνής και θεωρούσε τον Σωκράτη αιθεροβάμονα διανοούμενο, συμπαθούσε την αγροτική τάξη που ήταν κοινωνικά αδύναμη. Σεβότανε τη θρησκεία της Αττικής υπαίθρου για την απλοϊκή πίστη των γεωργών αλλά χλεύαζε δηκτικά της μαντικές δραστηριότητες και της παραφυάδες άλλων θρησκειών.
Το ότι ήταν άριστος γνώστης της γλώσσας και των διαφόρων διαλέκτων, τον βοηθάει στο να έχει άνεση στη πλοκή των έργων που δημιουργούσε. Με τα παραφθαρμένα ελληνικά των δούλων και τη γλώσσα του γυναικείου ήθους. Δεν δίστασε να βωμολοχεί και να αναφέρεται σε υπερμέγεθους φαλλούς.
Πνευματώδης , ευφυολόγος, χιουμορίστας. Τολμούσε και καυτηρίαζε τους δημαγωγούς, τους σοφιστές και το Δήμο της Αθήνας. Σατίριζε των Αισχύλο ως συντηρητικό και τον Ευριπίδη. Τόλμησε και σατίρισε με τους Ιππείς τον Κλέωνα και έπαιξε ο ίδιος μη τολμώντας να παίξει το ρόλο άλλος ηθοποιός. Καυτηρίασε δημαγωγία κρατικών λειτουργών, την παιδεία της εποχής του, το χάσμα των γενεών. Και μόνο ένα επίγραμμα που λέγεται ότι γράφτηκε από τον Πλάτωνα, «Οι χάριτες αναζητούσαν ναό που δεν κατέρρεε ποτέ, και βρήκαν την ψυχή του Αριστοφάνη», δείχνει το μέγεθος του Αριστοφάνη.
Στην αρχαία κωμωδία (427-421) τα έργα έχουν θεματολόγιο την πολιτική επικαιρότητα. Στη περίοδο (420-415) το θεματολόγιο βασίζεται στην ουτοπία στα ονειρώδη στοιχεία που απογειώνουν την ποιητική φαντασία.
Στην τρίτη περίοδο μέση κωμωδία το θεματολόγιο είναι η ιλαροτραγική καθημερινότητα των πολιτών και σχολιάζει με παρρησία φλέγοντα ζητήματα.
Η αθηναϊκή καθημερινότητα, οι στυγνές μεταμορφώσεις της, στην πολιτική και πνευματική ζωή, είναι πηγές έμπνευσης για τον Αριστοφάνη.
Είχε ιδέες ευγενικές, πρωτοποριακές που οι όποιες σκανδαλιστικές σάτιρες γινόταν ανεκτές.
Είπε αλήθειες στις σάτιρές του, που αγγίζουνε και το σήμερα. Η υποκρισία της δήθεν προοδευτικότητας, ο ανούσιος καθωσπρεπισμός που προβάλλονταν σαν καθεστηκυΐα τάξη, η ελαφρότητα του κοινωνικού φαίνεσθαι σε βάρος του είναι.
Καταγγέλλει την πολεμοκαπηλία, τη σύγκρουση γενεών, ισότητα των δύο φύλων, κοινωνική κατάπτωση και ερωτικός ξεπεσμός (κάνε έρωτα όχι πόλεμο). Πολιτική διαφθορά, αντίδραση στο νεωτερικό, κοινωνικές διακρίσεις, πλουτοκρατία και όλα στον κατάλληλο τόπο και χρόνο. Στα παρακάτω έργα του σατιρίζει:
Αχαρνείς: Tις πολεμικές επιλογές των αθηναίων, τις πολιτικές επιλογές, και συνέβαλε στην ιδέα σύναψης ειρήνης με τους σπαρτιάτες.
Ιππείς : σατιρίζει τον Κλέωνα ως δημαγωγό και τις επιλογές των αθηναίων.
Νεφέλες: Την παιδεία και τις μοντέρνες ιδέες του Σωκράτη που δίδασκε. Οι νεφέλες αποτέλεσαν πρότυπο σε Ευρωπαίους συγγραφείς.
Σφήκες: Λοιδορεί το δικαστικό σύστημα και την δικομανία των οπαδών Κλέωνα
Ειρήνη: Τον Πελοποννησιακό πόλεμο τη διάρκειά του και τα καταστροφικά αποτελέσματα των αγροτών. Πάει επιτροπή στον Όλυμπο και ελευθερώνουν τη θεά Ειρήνη.
Όρνιθες: Από πολλούς θεωρείτε το πληρέστερο σε λυρική πνοή και τολμηρότερο έργο του. Πραγματεύεται όπως και στους Ιππείς τις πρακτικές των πολιτικών και στρατιωτικών, χωρίς αναφορές σε επίκαιρα γεγονότα αλλά ως αφορμές για μια ιδανική κοινωνία –πολιτεία περιγράφοντας την αποτυχία της τότε κοινωνίας.
Το πιο διάσημο έργο του η Λυσιστράτη η οποία δεν είναι αντιπολεμική όπως θεωρείτε αλλά για την χειραφέτηση της γυναίκας
Στις Εκκλησιάζουσες όπως και στον Πλούτο ασχολείται με την ιδιωτική ιδιοκτησία.
Με τις Θεσμοφοριάζουσες σατιρίζει τον Ευριπίδη και τα έργα του, παρ’ότι επηρεάσθηκε πολύ από τα έργα του.
Αυτό που είπε ο Αριστοφάνης: « Προτού διοικήσεις να έχεις διοικηθεί ,να έχεις φυλάξει πρώτα και να έχεις παρακολουθήσει τους ανέμους.» Σήμερα δεν πρέπει να το θυμόμαστε;
Ο Αριστοφάνης κατά την άποψη μου είναι σχολή σάτιρας και κωμωδίας.Επηρέασε και επηρεάζει ακόμη και σήμερα κάθε σατιρογράφο και κωμωδιογράφο.
Θέλω πρώτα να πω τι θεωρώ προσωπικά σάτιρα και στη συνέχεια να δω τον Αριστοφάνη του 21ου αιώνα με τα μάτια της δικής μου σκέψης όπως προανέφερα.
Πολιτικοκοινωνική σάτιρα θεωρώ την κριτική θεσμών και ανθρώπων για το καλό του πολίτη, της κοινωνίας και του κράτους.
Ανεξάρτητα της ιδεολογίας του σατιρογράφου, το έργο του πρέπει να διακρίνεται από την σκληρή, αδυσώπητη κριτική, που ασκεί στην εκάστοτε εξουσία.
Και μόνο η υποψία συμβιβασμού του σατιρογράφου με τους κρατούντες ευνουχίζει τη σάτιρα, ως είδος θεατρικής τέχνης και την μετατρέπει σε απλή προπαγάνδα.
Δεν θεωρώ σάτιρα αυτό που γίνεται με το να παρουσιάζουν ως ομοιώματα γυναικεία (κούκλες) τους πολιτικούς ή τα δημόσια πρόσωπα για δημιουργία γέλιου.
Το ίδιο για γυναίκες-πολιτικούς, όταν παρουσιάζονται με ανδρικά ομοιώματα, με βρίσκουν κάθετα αντίθετο.
Γενικά ο σατιρoγράφος πρέπει να έχει ελεύθερη σκέψη, πολιτική ωριμότητα, καλλιτεχνική ελευθερία, τόλμη. Να διακατέχεται από αίσθημα δικαίου υψηλοτάτου βαθμού και να μη επηρεάζετε από κοινωνικές και πολιτικές φιλίες.
Ως σεναριογράφος πρέπει να στιγματίζεις τα κακώς κείμενα δίχως υστεροβουλία. Ανεπηρέαστος από τυχόν πολιτικά πάθη, από κοινωνικές, φιλικές σχέσεις.
Δεν αρμόζει ο σατιρογράφος να γράφει για εκδικητικούς λόγους η από σκοπιμότητες. Επίσης δεν μπορεί να λες ότι γράφεις σάτιρα κοινωνικοπολιτική να αφήνεις ασχολίαστα γεγονότα για οποιοδήποτε λόγο
Είναι εγκληματικό ο σεναριογράφος σάτιρας να χαϊδεύει εξουσίες για προσωπικό όφελος.
Προσωπικά πιστεύω το να χαϊδεύεις η να συμβιβάζεται ο σατιρογράφος με την εξουσία ή να εννοεί κομματικούς σχηματισμούς, αργυρώνητη εργασία επιτελεί και όχι θεατρική τέχνη.
Το θέατρο είναι ο καθρέπτης της κοινωνίας της κάθε ιστορικής περιόδου.Σήμερα τα ίδια προβλήματα δεν αντιμετωπίζουν οι κοινωνίες; Οι κοινωνικοί παροξυσμοί αρρωστημένες καταστάσεις, σε συνδυασμό με δημαγωγίες, λαϊκισμούς, φιλοδοξίες, ασυνέπειες, αναξιοκρατίες, δεν δημιουργούν άδικες ,επικίνδυνες και αποπνικτικές κοινωνίες;
Γιατί;
Ο λόγος του Αριστοφάνη δεν είναι σημερινός; Αφού για όλα αυτά μίλησε πριν 24ους αιώνες ο Αριστοφάνης γιατί και σήμερα απασχολούν την κοινωνία ίδιες παθογένειες;
Γιατί;
Ο Αριστοφάνης είπε όχι στο « Κοινωνικά φαίνεσθαι, αλλά στο Κοινωνικά είναι»
Σήμερα δεν κρύβονται αλήθειες πίσω από μια προοδευτική υποκρισία ;
Από ανοίκειους καθωσπρεπισμούς τάσεων και θεσμών που προβάλλονται σαν καθεστηκυία τάξη.
Από αισχρές δημαγωγίες, όλα αυτά δεν είναι αναπότρεπτη ελαφρότητα του φαίνεσθαι από του είναι.
Ζούμε την κορύφωση, του «Το χρήμα πάνω από τον άνθρωπο» ,όμως για πόσο ακόμη θα είναι; Αυτό είναι ένα ερώτημα. Πόσο θα αντέξουμε για να καταλήξουμε στο σωστό
«Ο άνθρωπος πάνω από το χρήμα»
Και εδώ καλούνται οι διανοούμενοι , οι καλλιτέχνες, όλοι οι σώφρονες πολίτες κάθε αρχής και εξουσίας, να προβληματιστούν και να αναλάβουν τις ευθύνες τους.
ΤΟ ΞΑΝΑΛΕΩ και θα το λέω συνέχεια, οι σεναριογράφοι οφείλουν να γράψουν για το βρώμικο χρήμα, και οι σκηνοθέτες να στήσουν παραστάσεις, που να απομυθοποιήσουν το χρήμα. Επιμένω η ευτυχία του ανθρώπου δεν βρίσκεται μόνο στο χρήμα.
Με την ιδιότητα και του επιχειρηματία γνώρισα δισεκατομμυριούχους δυστυχισμένους. Δεν ξέρω πόσο πιστευτό γίνεται αυτό, αλλά είναι αλήθεια.
Στην αρχαία Ελλάδα των έμπορο τον περιφρονούσαν, θαυμάζανε τους διανοούμενους και εκεί πρέπει να γυρίσουμε.
Δεν συμβιβάζομαι με το γεγονός του να γνωρίζουμε όλοι, αυτούς που έχουν χρήμα, και να αγνοούμε παντελώς, τους διανοούμενους, τους εφευρέτες, αυτούς που η ζωή τους περνά στα ερευνητικά εργαστήρια.
Ο Αριστοφάνης σήμερα θα έλεγε: « Οι άνθρωποι, είναι αντιμέτωποι με τον ίδιο τους τον εαυτό. Δεν θέλουν να ακούνε αλήθειες γιατί τους φοβίζει η πραγματικότητα. Και αυτό γιατί ο καθένας έπλασε ένα κόσμο που τον βόλευε και βόλευε τον εγωισμό του και δεν θέλει να του χαλάσει κανείς αυτή του την ισορροπία.»
Οι άνθρωποι φύγανε από τις σπηλιές οργανώσανε κοινωνίες γιατί η ζωή στα δάση και την ερημιά ήτανε απάνθρωπη και τώρα κάνανε σπηλιές τους εαυτούς τους κλειστήκανε μέσα και ζούνε ο καθένας στη δική του ερημιά.
Η Δημοκρατία , για να αποδώσει ως πολίτευμα πρέπει να στηρίζεται στην αγάπη των πολιτών. Οι πολίτες να έχουν αγάπη και σεβασμό στον συνάνθρωπο και στους νόμους.
Το θέατρο διδάσκει και αγάπη και πολιτισμό.
Δεν μιλάω σαν οικονομολόγος γιατί δεν είμαι οικονομολόγος, αλλά ως σεναριογράφος, ως άνθρωπος του θεάτρου και ως άνθρωπος με εμπειρία της αγοράς.
Η κρίση δεν είναι οικονομική .Ποτέ και κανένα κράτος στον κόσμο δεν είχε τόσα έσοδα, θα μου πείτε ούτε τόσα έξοδα. Εντάξει η ισορροπία αυτή, εύκολα ή δύσκολα μπορεί να βρεθεί.
Δύσκολο είναι να βρεθεί η θεραπεία στις ατέλειες της ανθρώπινης φύσης. Σε πολλούς λείπει το ήθος, η αξιοπρέπεια. Και πώς να βρεις τρόπο να θεραπεύσεις τους ανθρώπους από την λαιμαργία, την ασυδοσία; Πώς να βρεις τρόπο να απαλλάξεις τους ανθρώπους από τα συμπλέγματα είτε ανωτερότητας είτε κατωτερότητας.
Διερωτηθήκαμε, αν με μόνο σκοπό το κέρδος βιάστηκε η ανθρώπινη φύση; Αν βιάστηκε η ίδια η φύση, που δίνει ποιότητα στη ζωή μας και είναι βασικός παράγον της ύπαρξη επίγειας ζωής;
Ο Αριστοφάνης θα έγραφε σήμερα , για τα υπαρξιακά προβλήματα των ανθρώπων, για δόξα, για προβολή, για κοινωνική καταξίωση, για όλα γενικά τα πάθη, που ξεσπούνε και βρίσκουν διέξοδο στη απόκτηση χρήματος. Μάλιστα με οποιονδήποτε τρόπο χωρίς αναστολές και σεβασμό στον συνάνθρωπο. Δεν μιλάμε για απόκτηση χρημάτων με εργασία και με έντιμο τρόπο από υγιείς επιχειρηματίες και ωφέλιμες επιχειρήσεις, οι οποίες δεν δημιουργούν προβλήματα κοινωνικά αλλά αντιθέτως ωφελούν και δίνουν εργασία σε συνανθρώπους.
Ο Αριστοφάνης, αν ξαφνικά ζωντάνευε θα ρωτούσε: Από πού κερδίζουν λεφτά οι σημερινοί βαθύπλουτοι; Τι θα απαντούσαμε; Από ανήθικους πολέμους, εμπορία ναρκωτικών ουσιών, σωματεμπορία, από τοκογλυφίες, από δόλιες χρεοκοπίες κρατών, από εύνοιες νόμων του κράτους στις πολυεθνικές. Γιατί;
Ο Αριστοφάνης είμαι βέβαιος πως θα ρωτούσε: Ποιό από αυτά είναι ηθικό και ανθρώπινο; Είμαι πεισμένος από τα έργα που μας άφησε, σήμερα θα ξανάγραφε μια καινούρια κωμωδία και θα είχε τίτλο: «Αυτοί είναι οι καταστροφείς και οι επιβήτορες των κρατών» .
Θα έγραφε επίσης κωμωδία με τίτλο: «Ποιοι εξουσιάζουν σήμερα; Ποιοί διοικούν τα κράτη σήμερα; »
Ο Αριστοφάνης δεν θα τους άφηνε σε ησυχία θα τους χλεύαζε. Θα ρωτούσε προς τι τόσος πλούτος κ. Μπίλ Γκέιτς και οι υπόλοιποι τις κλίκας;
Ρωτώ σαν άνθρωπος σκεπτόμενος: Μήπως ο πολύς πλούτος, οι πολλές ανέσεις, η τόση χλιδή, δεν είναι αρεστή, ούτε θέλημα της ίδιας της ανθρώπινης φύσης ;
Γιατί οι άνθρωποι πρώτα που ήταν πιο φτωχοί και με μεγάλες δυσκολίες στην καθημερινότητά τους, είχαν περισσότερο κέφι, ήταν πιο χαρούμενοι;
Μήπως η μεγάλη τεχνολογική εξέλιξη σε ορισμένους τομείς, δημιούργησε άγχος στον άνθρωπο γιατί τον οδήγησε σε δρόμους έξω από τη φύση του; πιστεύω ακράδαντα ότι, μια κοινωνία σε βαθιά κρίση, αξιών , ηθών, χωρίς συγκεκριμένο στόχο, χωρίς να διακρίνουν. ΟΙ πολίτες αυτή την στιγμή, την αδιαφιλονίκητη αξία που θα τους εμπνεύσει για δημιουργία, οι άνθρωποι της τέχνης δεν πρέπει να είναι απλώς θεατές και παρατηρητές μιας κατάστασης που μέρα με την μέρα γίνεται και πιο χειρότερη.
Κοντεύουν οι κοινωνίες να γίνουν φαντάσματα των περασμένων χρόνων σε πολλούς τομείς.
Ο Άνθρωπος είναι ον ατελές. Το τελειότερο μεν δημιούργημα της φύσης (Θεού) αλλά όχι το αλάνθαστο. Οι ποιητές της αρχαίας τραγωδίας, του δράματος, της επιθεώρησης, προσπαθούσαν στο να βοηθήσουν τον άνθρωπο να γίνει πιο ποιοτικός και να τον οδηγήσουν στο ιδεατό. Για μια καλύτερη κοινωνία, για σεβασμό των θείων και φυσικών νόμων, τη μη κατάχρηση εξουσίας και τη μη διασπάθιση του δημοσίου χρήματος.
Ο σωστός σατιρογράφος στο θέατρο, με τον λόγο, μπορεί να συμβάλει στο να διαμορφώσει μια πιο ορθολογική κοινωνία. Μπορεί να εκφράσει παραστατικά τα ενδιαφέροντα και τις ανησυχίες του σύγχρονου ανθρώπου, συμβάλλοντας δημιουργικά στην κατανόηση και στην επικοινωνία των ανθρώπων, των λαών, και των πολιτισμών.
Ο Πολιτισμός εάν δεν είναι γέννημα της πολιτείας, δεν μπορείς να ελπίζεις σε χρηστή κοινωνία. Η χρηστή κοινωνία τη δημιουργεί ο πολιτισμένος λαός- οι πολίτες-.
Το θέατρο ξαναλέω διδάσκει πολιτισμό
Δεν νομίζω σε λίγα χρόνια να υπάρχουν πλέον μονοεθνικές κοινωνίες, μονοπολιτισμικές κοινωνίες. Το θέατρο έχει την δυνατότητα να συνθέσει πολιτισμούς και να δημιουργήσει την νέα μορφή πολυεθνικών και πολυπολιτισμικών κοινωνιών. Έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει διάλογο μεταξύ λαών. Ένας Αριστοφάνης θα ρωτούσε σήμερα: Μήπως είναι ώρα να αλλάξουμε τρόπο σκέψεις και αντιμετώπισης της ζωής;
Μήπως δώσαμε περισσότερη αξία στο χρήμα απ’ ότι έπρεπε; Μήπως πρέπει να προσδιορίσουμε από την αρχή τι νοείτε ευημερία, ευτυχία, χαρά, τι τέλος πάντων χρειάζεται να περάσουμε μια ζωή; μια ζωή που η μόνη αλήθεια που είναι δεν αλλάζει, ότι η διάρκεια για τον καθένα μας επί γης, είναι άγνωστη.
Θεωρώ ότι το θέατρο μπορεί να συμβάλει τα μέγιστα, στην δημιουργία της νέας παγκοσμοποιημένης κοινωνίας,. Έγραψα θεατρικό και το παρουσίασα και το διασκέδασαν οι θεατές θεωρώντας ότι αυτό πλέον είναι το μέλλον.
Το θέατρο σέβεται την ιστορία και τους πολιτισμούς των ανθρώπων ανά τους αιώνες, δείχνει δρόμους στην ζωή. Ο θεατής με αυτά που βλέπει στη σκηνή προβληματίζεται και σκέπτεται. Αυτή είναι η επιτυχία του θεάτρου, το να δημιουργεί αφορμές για σκέψεις στον θεατή. Όταν κατορθώσεις να κάνεις τον θεατή να σκέπτεται τον προάγεις σε ανώτερο επίπεδο της ύπαρξης του, και από την άλλη προάγεις τον πολιτισμό.
Τι χρειάζονται οι κοινωνίες σήμερα; σκεπτόμενους ανθρώπους, αυτόφωτους, όχι δημιουργήματα των ΜΜΕ. Μας λείπει η σκέψη ο άνθρωπος σήμερα δεν συλλογιέται.
Ο Αριστοφάνης θα έλεγε: « Εμείς με τις τέχνες, τα γράμματα, τον πολιτισμό κάναμε παγκόσμια πνευματική δύναμη την Ελλάδα. Ξαναγυρίστε στον πολιτισμό μας, έχετε τα εφόδια και τις προϋποθέσεις με τα αξεπέραστα και ανεκτίμητα κληροδοτήματα μας. »
Κλείνω με το ερώτημα: Γιατί τον άνθρωπο, την κοινωνία, τα κράτη βασανίζουν τα ίδια προβλήματα που βασάνιζαν και πριν από 2500 χιλιάδες χρόνια ( τα καταγεγραμμένα ); .
γιατί αφού επισημάνθηκαν τα προβλήματα τόσες χιλιάδες χρόνια δεν επιλύονται;
Στο πόνημα μου αυτό είδα τον Αριστοφάνη ως σατιρογράφο στην σημερινή Ελλάδα, του 21ου αιώνα. Δεν προσπάθησα να γράψω βιογραφία του Αριστοφάνη, διότι δεν είμαι ιστορικός θεάτρου, απλώς ανέφερα ορισμένα στοιχεία από το πλούσιο και ανεκτίμητο βιογραφικό του.
