Η Έννοια του Καλού στον Πλωτίνο του Γεωργίου Φουντουλάκη

Ο Πλωτίνος υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους διανοητές στο χώρο της φιλοσοφίας. Ο Πλωτίνος γεννήθηκε στην Άνω Αίγυπτο περί το 203 μ. Χ. και μεγάλωσε στην Αλεξάνδρεια. Σπούδασε κοντά στους Αλεξανδρινούς δασκάλους φιλοσοφίας και κυρίως στον πλατωνικό Αμμώνιο Σακκά. Δίδαξε τη φιλοσοφία και απέκτησε τεράστια φήμη, τόσο ως διδάσκαλος, αλλά και ως ηθική προσωπικότητα.
Ο Πλωτίνος άρχισε να γράφει σ΄ ηλικία σαράντα εννέα ετών. Ο Πορφύριος, ανέλαβε το καθήκον του εκδότη του έργου του διδασκάλου του, και το διαίρεσε σε έξι βιβλία των εννέα πραγματειών, τα οποία ονόμασε γι΄ αυτό Εννεάδες.
Ο Πλωτίνος είναι γνώστης και κάτοχος του συνόλου του αρχαίου φιλοσοφικού στοχασμού. Το ενδιαφέρον του, όμως, αποσπά ο μέγας διανοητής και μύστης , Πλάτων. Είναι ο μεγάλος του δάσκαλος, το αναντικατάστατο πρότυπο του. Ο Πλωτίνος θεωρείται ο ιδρυτής του κινήματος του Νεοπλατωνισμού, ενός κινήματος που επαναδιατύπωσε και ανανέωσε τη φιλοσοφία του Πλάτωνα. Ο ιδρυτής του Νεοπλατωνισμού, οικοδόμησε το προσωπικό φιλοσοφικό του σύστημα κατά ένα μεγαλοφυή τρόπο, όπου επιτρέπει στους μεταγενέστερους να τον θεωρούν ως τον κατεξοχήν συστηματικό φιλόσοφο. Εμείς θα εξετάσουμε την έννοια του Καλού στο φιλοσοφικό σύστημα του Πλωτίνου.
Από τους αρχαϊκούς χρόνους η λέξη « Καλός » είχε μια ευρύτερη σημασία από το αισθητικά ωραίος, δήλωνε μια γενικότερη αξιολόγηση που αφορούσε πρόσωπα, ακούσματα, θεσμούς, αρετές, πράγματα. Ο αρχηγός του Νεοπλατωνισμού, στο έργο του εξετάζει την έννοια του Καλού σε συνάρτηση με την έννοια του Ωραίου.
Στο κάλλος και γενικότερα στην αξία του καλού, δηλαδή του ωραίου αφιερώνει ο Πλωτίνος, όλη την πνευματική του δύναμη, προκειμένου να δείξει ότι όλη η ζωή συνδέεται μ΄ αυτό το κάλλος. Αποπειράται ακόμη ο Πλωτίνος να δείξει ότι ο δρόμος του Καλού ταυτίζεται μ΄ εκείνον του Αγαθού και του Υψηλού. Χρειάζεται προς τούτο θέληση και καρδιά ζεστή, πλημμυρισμένη από ψύχραιμο θάρρος, τόλμη και γενναιότητα για να μπορέσει το ανθρώπινο όν να οδηγηθεί στο δρόμο του Καλού. Σύμφωνα με τον Πλωτίνο γνήσιοι δημιουργοί είναι εκείνοι που έχουν μόνιμα στραμμένο το βλέμμα τους προς τα άνω, όσοι φλέγονται από το αιώνιο κάλλος, όσοι δυναστεύονται από τον αγώνα να γευτούν αυτό το νοητό κάλλος. Αυτοί είναι οι νικητές μέσα στη ζωή, απαλλαγμένοι από τα δεσμά της γης και αφιερωμένοι στην υπηρεσία του Θείου.
Υπό το φως του Καλού, μέσω του Καλού, καθορά την αλήθεια του Είναι και του Γίγνεσθαι, ο Πλωτίνος. Στην θέαση του Ωραίου ευρίσκει τον τελικό σκοπό του βίου. Διότι, εξαγνιζόμενος ο άνθρωπος και καθαρμένος, είναι δυνατόν να παραλάβει το ιερό πυρ του καλού μέσα του ως προσδοκία και ως λάμψη.
Ο αρχηγός του Νεοπλατωνισμού, εκτιμώντας ποιοτικά τον κόσμο και διαιρώντας τον σε βαθμίδες, ευρίσκει ότι το Εν είναι η αρχέγονη προταιτία του κόσμου και των όντων. Από το Εν παράγονται τα πάντα και τα πάντα ανάγονται στο Εν. Το Καλόν αποτελεί εφαλτήριο, για να αναχθεί ο άνθρωπος προς το Εν. Το κάλλος εκπορεύεται από τη λάμψη και αισθητοποιείται στα επιμέρους όντα. Τούτο το οντικό κάλλος δεν είναι παρά είδωλο του νοητού κάλλους. Μόνο με το Νου είναι εφικτή η αίσθηση αυτού του κάλλους και όμως η ανθρώπινη ύπαρξη πρέπει να αφήσει και αυτόν τον τρόπο της νοητικής συλλήψεως του κάλλους για να αφιχθεί στη θέα του κάλλους. Η θέαση αυτή δεν είναι σ΄ όλους δυνατή. Απαιτείται μακρόχρονη προπαρασκευή, άσκηση, εσωτερική καλλιέργεια, ιερό ρίγος και διαλεκτική και έρως του Θεού και ποντισμός μέσα στις αβύσσους του όντος.
Ο Πλωτίνος ζητεί να ευρίσκεται ο άνθρωπος κοντά στο νοητό κάλλος μ΄ όλες τις αισθήσεις του, με ολόκληρη την οντότητά του και κυρίως με όλο το πνεύμα του, να είναι αφιερωμένο στην Αγαθότητα του Καλού και στο κάλλος του Αγαθού. Έτσι η απόσταση μηδενίζεται, η αποξένωση από το Αγαθό παραμερίζεται και η ανθρώπινη ύπαρξη φθάνει έως τα κράσπεδα της Θεότητας.
Τη θέα του καλού, δηλαδή του ωραίου είναι δυνατόν να τη διαιρέσει κανείς σε δύο τμήματα: στο εμπειρικό και στο λογικό. Με την εμπειρία συλλαμβάνονται οι εικόνες μόνο του ωραίου, ενώ με το λογικό φθάνουμε στη θέαση του ίδιου του ωραίου. Σύμφωνα με την άποψη του Πλωτίνου το καλό γίνεται αντιληπτό με το νου, όχι με τις αισθήσεις. Οι μουσικοί τόνοι που ακούμε, τα χρώματα και τα σχήματα της ζωγραφικής που βλέπουμε δεν αποτελούν μέρος της καλαισθητικής βιώσεως, έστω και αν μπορούν να την προκαλέσουν.
Στο έργο του ο Πλωτίνος, δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στην νοητή ωραιότητα , που τη θεωρεί πολύ ανώτερη από την αισθητή ωραιότητα. Τι είναι τώρα η νοητή ωραιότητα; Δεν είναι εύκολο να το συναγάγει κανείς από τις Εννεάδες του Πλωτίνου, αν και πλείστα χωρία αναφέρονται σ ΄αυτό. Παρά ταύτα με βεβαιότητα μπορεί να υποθέσει κανείς ότι η θεία ωραιότητα είναι μια παγκόσμια ουσία, διάχυτη σ΄ όλα τα πράγματα. Τα πράγματα, τα όντα, τα αντικείμενα, οι καταστάσεις μετέχουν τρόπον τινά στην ουσία της ωραιότητας, μεταλαμβάνουν απ΄ αυτήν και έτσι γίνονται ωραία. Η ωραιότητα σ΄ ένα αντικείμενο δεν εξαρτάται από το πώς αισθανόμαστε γι΄ αυτό, αλλά έχουμε τα συναισθήματα που έχουμε, διότι το αντικείμενο είναι ωραίο.
Η ωραιότητα, το καλόν κατά τον Πλωτίνο είναι κάτι νοητό και καθολικό, δεν είναι όμως ειδικό είδος, δεν είναι είδος όπως το λευκό, ο άνθρωπος, ή η πόλη. Το καλόν είναι μεταφυσική αρχή, συστατική των ειδών. Ο Πλωτίνος φαίνεται να ξεχωρίζει το κάλλος εξ ΄όλων των άλλων ιδεών και να το ταυτίζει με την τάξη και την αρμονία. Η ωραιότητα είναι ένας γενικός τύπος τάξεως, ο οποίος ποικίλλει ως προς τις εφαρμογές του. Η σύλληψη, τώρα του νοητού κάλλους υποδιαιρείται σε δύο μέρη: στην επιστήμη δηλαδή στη φιλοσοφία πρώτα και στην άφατη θέα ύστερα. Η επιστήμη συλλαμβάνει την ωραιότητα, όπως αυτή εκδηλώνεται στα είδη, δηλαδή στις ιδέες, οι οποίες είναι καθαρές, άχρονες, πλήρεις και ολοκληρωμένες. Η θέα του ωραίου, είναι κάτι πολύ σημαντικό για τον Πλωτίνο, καθώς αυτή βοηθάει τον άνθρωπο, να ανέλθει στην υπέρμετρη εμπειρία του Ενός.
Και η ψυχή που είναι η τρίτη υπόσταση της μεταφυσικής του Πλωτίνου, όταν συναντά το Καλό, το αναγνωρίζει ότι σαν ένα αρχαίο γνώριμο και παραδίνεται στον έρωτα του. Το ίμερο της ψυχής ζητεί να ενωθεί με το Καλό. To Καλό προκαλεί ένα σφοδρό έρωτα στην ανθρώπινη ψυχή, ο έρωτας αυτός επιφέρει την άνοδο της ψυχής από τον γήινο κόσμο στην ωραιότητα του επέκεινα κόσμου.
Ο γνήσιος, ο ανόθευτος και ο αληθινός έρωτας είναι «ολκός», δηλαδή έλκει το όν προς την ιδέα της ωραιότητας. Το Καλό, η ομορφιά, με την ερωτική συγκίνηση και τον θαυμασμό που δημιουργεί, ανυψώνει τον άνθρωπο. Ο δρόμος προς το Καλό, ανοίγει όταν η ερώσα ψυχή, θεωρήσει την σωματική ομορφιά σαν ανταύγεια της ωραιότητας του πνευματικού κόσμου. Ο αρχηγός του Νεοπλατωνισμού διακηρύττει μέσα στις Εννεάδες ότι το αισθητό κάλλος είναι σκιά και εικόνα του νοητού κάλλους. Το ωραίο και η θέα του αποτελεί ένα είδος θρησκείας για τον Πλωτίνο, είναι ένα είδος μυστηρίου εις το οποίο μυείται ο άνθρωπος. Χρειάζεται βέβαια πύρινος ενθουσιασμός, οπότε ο άνθρωπος συνέχεται και κατέχεται από τη θέα του ωραίου . μια θεϊκή αγαλλίαση διαβρέχει το είναι του, μια αγαλλίαση η οποία είναι η πλέον έντονη απ΄ όλες.
Ο Πλωτίνος δέχεται ότι το κακό είναι η απουσία του ωραίου, του Αγαθού. Ο Πλωτίνος διαίρεσε τον σύμπαντα κόσμο σε τρεις υποστάσεις : ; ; στο Εν, στο Νου και στην Ψυχή.Τις τρεις αυτές υποστάσεις ο ιδρυτής του Νεοπλατωνισμού τις νομίζει ως βαθμίδες ιεράρχησης του κάλλους.
Μόνο η θερμότητα της προσέγγισης του Καλού μπορεί να διαλύσει τον παγετό της ερημιάς της σύγχρονης εποχής μας. Η ηθική φιλοσοφία του αρχηγού του Νεοπλατωνισμού και συγκεκριμένα η διδασκαλία του για τις αρετές προβάλλει ως διέξοδος απέναντι στο υπαρξιακό άλγος του σύγχρονου ανθρώπου. Η όλη φιλοσοφία του μεταφυσικού στοχαστή έχει μια διαχρονική σημασία και είναι σε θέση να γαληνεύσει το μεταφυσικό πόνο της εποχής μας.
Ο Πλωτίνος σφράγισε με την πολυδιάστατη πνευματική του προσφορά την πορεία του φιλοσοφικού στοχασμού και έτσι επιχείρησε να ανανεώσει την πλατωνική φιλοσοφία.
Εξαιτίας της πρωτοτυπίας του συστήματος του, θεωρήθηκε ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους του κόσμου. Πέθανε το 270μ. Χ στην Καμπανία.