Ο τουρκικός εθνικισμός του Ζιγιά Γκιοκάλπ και ο Κεμαλισμός του Αριστοτέλη Μητράρα

Ο τουρκικός εθνικισμός του Ζιγιά Γκιοκάλπ και ο Κεμαλισμός του Αριστοτέλη Μητράρα

"Ο Ζιγιά Γκιοκάλπ αν και είναι σε γενικές γραμμές γνωστός στον στενό επιστημονικό χώρο, εντούτοις παραμένει άγνωστος στο ευρύτερο ελληνικό κοινό, καθώς απουσιάζει μέχρι σήμερα κάποια εμπεριστατωμένη εργασία που να διαφωτίζει και να αποκαλύπτει τις σημαντικότερες πτυχές του έργου του. Πέρα όμως από την ελληνική μετάφραση του βασικού έργου του "Οι αρχές του Τουρκισμού" (Turkculugun Esaslari), απουσίαζε μέχρι πρότινος μία ενδελεχής και λεπτομερής ανάλυση του συνολικού του έργου. Επίσης, άγνωστο στο ελληνικό κοινό είναι η συλλογή ποιημάτων του υπό τον τίτλο "Ποιήματα και Λαϊκά Παραμύθια", (Siirler ve Halk Masallari), η αλληλογραφία με την οικογένειά του από τους τόπους εξορίας της Λήμνου και της Μάλτας "Γράμματα από τη Λήμνο και τη Μάλτα" (Limni ve Malta Mektuplari), αλλά και το εξίσου με τα προηγούμενα σημαντικό του έργο "Εκτουρκισμός - Εξισλαμισμός - Εκσυγχρονισμός" (Turklesmek, Islamlasmak, Muasirlasmak), συνθέτουν το corpus του συγγραφέα. Τέλος, για να κατανοηθούν πληρέστερα οι σχετικές με τον Τουρκισμό απόψεις του Τούρκου διανοουμένου, ο αναγνώστης-μελετητής πρέπει να έχει υπόψη του και χρειάζεται οπωσδήποτε να ανατρέξει στο τεράστιο σε όγκο γραπτό υλικό των δημοσιευμένων άρθρων του Γκιοκάλπ όπου διαχέονται οι βασικές ιδέες του.




Το κενό που υπάρχει στην ελληνική βιβλιογραφία και αφορά το έργο του Ζιγιά Γκιοκάλπ, έρχεται σήμερα να καλύψει η παρούσα αξιόλογη και πολύτιμη εργασία του κ. Αριστοτέλη Μητράρα, ο οποίος διοχέτευσε με πλήρη ευσυνειδησία και επιστημονική σοβαρότητα το απόσταγμα των γνώσεών του, τόσο για το έργο του πατέρα του τουρκικού εθνικισμού όσο και για τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις της σύγχρονης Τουρκίας. Ο συγγραφέας, ξεκινώντας από το 1850, την περίοδο του Τανζιμάτ, βήμα προς βήμα εκτυλίσσει το κουβάρι της σύγχρονης τουρκικής ιστορίας επικεντρώνοντας την προσοχή του στους κυριότερους σταθμούς της: Το κίνημα των Νέων Οθωμανών και οι προσπάθειες εγκαθίδρυσης της Α΄ Συνταγματικής Μεταρρύθμισης (1876), την αμφιλεγόμενη περίοδο του Σουλτάνου Αμπντουλχαμίτ Β΄ (1876-1908), την άνοδο του τουρκικού εθνικισμού, την Επανάσταση των Νεοτούρκων (1908) και την Β΄ Συνταγματική Μεταρρύθμιση, τους Βαλκανικούς Πολέμους, τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας και την ίδρυση του Τουρκικού Κράτους από τον Κεμάλ Ατατούρκ (Kemal Ataturk), τον Κεμαλισμό ως πολιτικό σύστημα διοικήσεως και το επιβληθέν αυταρχικό καθεστώς, το πολυκομματικό σύστημα και την επικράτηση του Δημοκρατικού Κόμματος του Αντνάν Μεντερές (Adnan Menderes) και τα, μετά τη δεκαετία του '50, ανά δεκαετία επιβληθέντα στρατιωτικά πραξικοπήματα (1960, 1971, 1980, 1997).



Όμως, με την παρούσα εργασία, ο κ. Μητράρας δεν αρκείται μόνο στην απλή καταγραφή των γεγονότων, αλλά επιχειρεί να αποδείξει πώς η τουρκική κοινωνία επορεύθη εδώ και έναν αιώνα, έχοντας ως ιδεολογική πυξίδα τις θεωρίες του Γκιοκάλπ, άσχετα εάν αυτές (εκουσίως είτε ακουσίως) κατά το παρελθόν δεν κατέστησαν αντικείμενο μελέτης από την τουρκική γραφειοκρατική ελίτ της "επισήμου διανοήσεως". Παράλληλα, στο ανά χείρας πόνημα ο αναγνώστης θα γνωρίσει τους τρόπους με τους οποίους οι ιδέες του τουρκικού εθνικισμού του Γκιοκάλπ υιοθετήθησαν από το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα (CHP) και ενεσωματώθησαν στο Σύνταγμα."



Ιωάννης Θ. Μάζης, Τμήμα Τουρκικών και Σύγχρονων Ασιατικών Σπουδών Πανεπιστήμιο Αθηνών


ΠΡΟΛΟΓΟΣ


Ο Ζιγιά Γκιοκάλπ (Ziya Gökalp) είναι ιδιάζουσα περίπτωση στο χώρο της τουρκικής διανόησης. Είναι ίσως ο πιο ολοκληρωμένος πνευματικός άνθρωπος που έχει να επιδείξει η σύγχρονη Τουρκία από την ίδρυσή της μέχρι σήμερα. Θεωρείται ο πατέρας του τουρκικού εθνικισμού και πατέρας της κοινωνιολογίας στην Τουρκία, πολιτικός, εθνολόγος, συγγραφέας, ποιητής, αλλά θα μπορούσε να του αποδοθεί και μία ιδιότητα που απουσιάζει από την τουρκική πνευματική κίνηση: φιλόσοφος. Αυτός ο πολυπρισματικός ορίζοντας της σκέψης του Γκιοκάλπ με την παράλληλη επίκαιρη επινόηση της ιδέας του τουρκικού εθνικισμού στην αυγή του περασμένου αιώνα, συνέβαλε στη γέννηση και τη διαμόρφωση του τουρκικού έθνους ως του κυρίαρχου πληθυσμιακού στοιχείου της νέας Τουρκίας. Και η αξία αυτού του ανθρώπου έγκειται στο γεγονός, ότι έδωσε πνοή σε ένα έθνος και από την αφάνεια το ανέσυρε στην επιφάνεια. Για τους παραπάνω λόγους, ο Ζιγιά Γκιοκάλπ αξίζει να τοποθετηθεί στον αντίποδα του μεγάλου πολιτικού, ιδρυτή της Τουρκικής Δημοκρατίας και «πατέρα των Τούρκων» Κεμάλ Ατατούρκ (Kemal Atatürk).

Ο Ζιγιά Γκιοκάλπ αν και είναι σε γενικές γραμμές γνωστός στον στενό επιστημονικό χώρο, εντούτοις παραμένει άγνωστος στο ευρύτερο ελληνικό κοινό, καθώς απουσιάζει μέχρι σήμερα κάποια εμπεριστατωμένη εργασία που να διαφωτίζει και να αποκαλύπτει τις σημαντικότερες πτυχές του έργου του. Πέρα όμως από την ελληνική μετάφραση του βασικού έργου του «Οι Αρχές του Τουρκισμού» (Türkçülüğün Esasları), απουσίαζε μέχρι πρότινος μία ενδελεχής και λεπτομερής ανάλυση του συνολικού του έργου. Επίσης, άγνωστο στο ελληνικό κοινό είναι η συλλογή ποιημάτων του υπό τον τίτλο «Ποιήματα και Λαϊκά Παραμύθια», (Şiirler ve Halk Masalları), η αλληλογραφία με την οικογένειά του από τους τόπους εξορίας της Λήμνου και της Μάλτας «Γράμματα από τη Λήμνο και τη Μάλτα» (Limni ve Malta Mektupları), αλλά και το εξίσου με τα προηγούμενα σημαντικό του έργο «Εκτουρκισμός – Εξισλαμισμός – Εκσυγχρονισμός» (Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak), συνθέτουν το corpus του συγγραφέα. Τέλος, για να κατανοηθούν πληρέστερα οι σχετικές με τον Τουρκισμό απόψεις του Τούρκου διανοουμένου, ο αναγνώστης – μελετητής πρέπει να έχει υπόψη του και χρειάζεται οπωσδήποτε να ανατρέξει στο τεράστιο σε όγκο γραπτό υλικό των δημοσιευμένων άρθρων του Γκιοκάλπ όπου διαχέονται οι βασικές ιδέες του. Οι κεντρικοί άξονες της θεωρίας του Γκιοκάλπ στηρίζονται στη διάκριση των εννοιών: α-) «κουλτούρα» (hars - χαρς) η οποία εντάσσεται στα εθνικά όρια και β-) «πολιτισμός» (medeniyet – μεντενιγέτ) ο οποίος έχει διεθνή χαρακτήρα. Με βάση την ανωτέρω διάκριση, ο Τούρκος στοχαστής καταλήγει στο συμπέρασμα, ότι η τουρκική εθνική παράδοση μπορεί να συνυπάρξει και να συμπορευτεί με τις σύγχρονες δυτικές πολιτισμικές αξίες. Εντός αυτού του θεωρητικού πλαισίου, συμπεριλαμβάνεται και το, πολύ ευαίσθητο για τον τουρκικό λαό, θέμα της θρησκείας. Σύμφωνα με τον Γκιοκάλπ, ο θρησκευτικός τουρκισμός μπορεί να αποτελέσει σημείο αναφοράς της τουρκικής κοινωνίας, προσδίδοντας έτσι καθαρά ένα τουρκοκεντρικό ή ορθότερα τουρκο – ισλαμικό περιεχόμενο.

Το κενό που υπάρχει στην ελληνική βιβλιογραφία και αφορά το έργο του Ζιγιά Γκιοκάλπ, έρχεται σήμερα να καλύψει η παρούσα αξιόλογη και πολύτιμη εργασία του κ. Αριστοτέλη Μητράρα, ο οποίος διοχέτευσε με πλήρη ευσυνειδησία και επιστημονική σοβαρότητα το απόσταγμα των γνώσεών του, τόσο για το έργο του πατέρα του τουρκικού εθνικισμού όσο και για τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις της σύγχρονης Τουρκίας. Ο συγγραφέας, ξεκινώντας από το 1850, την περίοδο του Τανζιμάτ, βήμα προς βήμα εκτυλίσσει το κουβάρι της σύγχρονης τουρκικής ιστορίας επικεντρώνοντας την προσοχή του στους κυριότερους σταθμούς της: Το κίνημα των Νέων Οθωμανών και οι προσπάθειες εγκαθίδρυσης της Α’ Συνταγματικής Μεταρρύθμισης (1876), την αμφιλεγόμενη περίοδο του Σουλτάνου Αμπντουλχαμίτ Β΄ (1876 – 1908), την άνοδο του τουρκικού εθνικισμού, την Επανάσταση των Νεοτούρκων (1908) και την Β΄ Συνταγματική Μεταρρύθμιση, τους Βαλκανικούς Πολέμους, τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας και την ίδρυση του Τουρκικού Κράτους από τον Κεμάλ Ατατούρκ (Kemal Atatürk), τον κεμαλισμό ως πολιτικό σύστημα διοικήσεως και το επιβληθέν αυταρχικό καθεστώς, το πολυκομματικό σύστημα και η επικράτηση του Δημοκρατικού Κόμματος του Αντνάν Μεντερές (Adnan Menderes) και τα, μετά τη δεκαετία του ’50, ανά δεκαετία επιβληθέντα στρατιωτικά πραξικοπήματα (1960, 1971, 1980, 1997). Παράλληλα, θα πρέπει να σημειωθεί και η κατά καιρούς εκδήλωση ιδεολογικών ρευμάτων τα οποία μετασχημάτισαν την οθωμανική και εν συνεχεία την τουρκική κοινωνία: το ρεύμα του Εκσυγχρονισμού ή Εκδυτικισμού, ο Οθωμανισμός, ο Πανισλαμισμός, ο Παντουρκισμός, ο Τουρκικός Εθνικισμός και ο Ισλαμισμός αποτελούν τις σημαντικότερες ιδεολογικές τάσεις που εγεννήθησαν, απέκτησαν ρίζες και εξαπλώθησαν στις διάφορες περιόδους του 19ου και του 20ου αιώνα, επηρεάζουσες ευρείες μάζες της κοινωνίας.

Όμως, με την παρούσα εργασία, ο κ. Μητράρας δεν αρκείται μόνο στην απλή καταγραφή των γεγονότων, αλλά επιχειρεί να αποδείξει πώς η τουρκική κοινωνία επορεύθη εδώ και έναν αιώνα, έχοντας ως ιδεολογική πυξίδα τις θεωρίες του Γκιοκάλπ, άσχετα εάν αυτές (εκουσίως είτε ακουσίως) κατά το παρελθόν δεν κατέστησαν αντικείμενο μελέτης από την τουρκική γραφειοκρατική ελίτ της «επισήμου διανοήσεως». Παράλληλα, στο ανά χείρας πόνημα ο αναγνώστης θα γνωρίσει τους τρόπους με τους οποίους οι ιδέες του τουρκικού εθνικισμού του Γκιοκάλπ υιοθετήθησαν από το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα (CHP) και ενεσωματώθησαν στο Σύνταγμα.

Αξίζει να σημειωθεί ιδιαιτέρως, ότι ο αναγνώστης θα κατανοήσει τον ρόλο τον οποίον διαδραματίζει η θρησκεία εις τα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα της Τουρκίας. Με ποιό τρόπο δηλαδή, ο Κεμάλ Ατατούρκ, υπερβαίνοντας τις υφιστάμενες αντίξοες συνθήκες και συγκυρίες της εποχής του, οδηγήθη στην παράτολμη, ομολογουμένως, απόφαση να διαγράψει από το Σύνταγμα τη θρησκεία και να προσθέσει αργότερα τη φράση: «η Τουρκία είναι ένα εκκοσμικευμένον κράτος». Θα ηδυνάμεθα να χαρακτηρίσουμε τη συγκεκριμένη περίοδο ως έναν επίδοξο αγώνα «διελκυστίνδος» με σκοπό την επικράτηση του ενός από τα δύο κοινωνικο – ιδεολογικά συστήματα: Κεμαλισμού και Ισλάμ. Επιπλέον, θα αντιληφθεί τον τρόπο με τον οποίο η θρησκεία σταδιακώς εργαλειοποιείται και εκτρέπεται από τα πολιτικά κόμματα (ειδικότερα μετά το 1950), με σκοπό την ψηφοθηρία εκ του θρησκευομένου σώματος των πολιτών των ασπαζομένων τα διάφορα δόγματα. Η άνοδος της θρησκείας στο πολιτικό προσκήνιο σηματοδοτεί και την αρχή της μειώσεως της ισχύος και της παρακμής του Κεμαλισμού. Δεν θα ήτο ανεδαφικό να υποστηριχθεί το γεγονός, ότι τα τέσσερα δικτατορικά καθεστώτα που επεβλήθησαν κατά το δεύτερο ήμισυ του εικοστού αιώνος, αποτελούν προσπάθεια επιβιώσεως, συντηρήσεως και διαιωνίσεως των ιδεών του Κεμαλισμού.

Κατά την μεταβατική λοιπόν, αυτή, περίοδο (κατά τη δεκαετία του ’70), αρχίζει να προωθείται, από την ομάδα των λεγομένων «πεφωτισμένων» (Aydınlar Ocağı), η ιδέα καταργήσεως του ανταγωνισμού και της διαπάλης μεταξύ κεμαλισμού και Ισλάμ, και η επίτευξη της συνθέσεώς τους. Κάτι το οποίο θα μπορούσε να συμβάλει στη δημιουργία ενο συγκολλητικού υλικού μεταξύ του μωσαϊκού εθνοτήτων που καταγράφονται στα εδάφη της Μικράς Ασίας και να αποτρέψει, πιθανόν, τις οποιεσδήποτε εκδηλωθησόμενες αποσχιστικές τάσεις με βάση τα εθνικά χαρακτηριστικά. Έτσι, αντιγράφοντας σε γενικές γραμμές τις ιδέες του Ζιγιά Γκιοκάλπ, οι «πεφωτισμένοι» οδηγήθησαν στην επινόηση της «Τουρκο –Ισλαμικής Σύνθεσης» (Türk – İslâm Sentezi). Οι αρχές, από τις οποίες διέπεται η σύνθεση αυτή, ενσωματώθηκαν αργότερα στο Σύνταγμα, επί δικτατορίας Κενάν Εβρέν (1982 κ.ε.), με αποτέλεσμα η θρησκεία να αποκτήσει εκ νέου νομική ισχύ. Τα γεγονότα που ακολούθησαν διεμόρφωσαν την εικόνα της σύγχρονης Τουρκίας.

Καταλήγοντες, άλλη μία σημαντική λεπτομέρεια που επιβάλλεται να τονιστεί είναι η οπτική, δια της οποίας αναλύονται τα καταγεγραμμένα στοιχεία εν τω συνόλω τους, η οποία τοποθετείται στην «αντίπερα όχθη». Δηλαδή, όπως σημειώνει και ο συγγραφέας, «καταγράφονται και επισημαίνονται τα γεγονότα στα οποία απεικονίζεται ο τρόπος σκέψης και η νοοτροπία τόσο των διανοουμένων όσο και του απλού λαού της τουρκικής κοινωνίας. Εν συντομία, ακολουθήθηκε από τον γράφοντα μια ετεροδιηγητική θεώρηση των πραγμάτων».

Τέλος, πολλούς λόγους θα ήτο δυνατόν να επικαλεστούμε για να αποδείξουμε ότι η παρούσα εργασία είναι αξιόλογη και απαραίτητη για την ελληνική βιβλιογραφία. Όμως, το γεγονός ότι ο κ. Αριστοτέλης Μητράρας γνωρίζει άριστα την τουρκική γλώσσα, ότι χρησιμοποίησε ένα μεγάλο όγκο τουρκικής βιβλιογραφίας και πηγών για να τεκμηριώσει τις απόψεις του, ότι παραθέτει πληθώρα παραλλήλων πληροφοριών, ότι για την εμπέδωση των ιδεών του Ζιγιά Γκιοκάλπ εκρίθη ως απαραίτητη η ενσωμάτωση μεταφρασμένων αυτουσίων άρθρων του, απουσιαζόντων ολοσχερώς από την ελληνική βιβλιογραφία, καθιστούν πολυτιμοτέρα την ανα χείρας εργασία, κατατάσσοντάς την εις την κατηγορία των έργων αναφοράς για τους ενδιαφερομένους να ασχοληθούν εις το παρόν και εις το μέλλον με την τουρκική ιστορία γενικότερον, και τον τουρκικόν εθνικισμόν ειδικότερον.



Ιωάννης Θ. Μάζης

Καθηγητής Οικονομικής Γεωγραφίας / Γεωπολικής

και Πρόεδρος του Τμήματος Τουρκικών και Ασιατικών Σπουδών

στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών






October 12, 2010


4047 Hensley Circle

El Dorado Hills, California

95762-4272



Dear Dr. Mitraras,

Over a week ago the postman brought to my door the package with dissertation and your accompanying letter, dated September 28, 2010, and I write to acknowledge its receipt and to thank you most warmly for the precious gift. I have scanned it for its contents and look forward to reading the contents of this worthy book.

The figure of Ziya Gökalp is of primary importance in the transition of the late Ottoman Empire to the so-called Turkish Republic. Your coverage of the sources and literature on the rise of modern nationalism in Turkey will become a basic book for all those now studying modern Turkey in Greece, and elsewhere as well. You have covered a substantial body of literature and sources on the subject and you are to be congratulated for the successfull dissertation which you have written. At present I am busy in various publication commitments, but I keep the dissertation on one of my desks in the study….. present I am engaged in a long study on the clash of Byzantine and Islamic Civilization and the battle of Mantzikert, but at the same time there are various commitments to Festschrifts which cannot be ignored. At the same time I have just finished reading volume four of the magnum opus of Prof. Vasilis Panagiotopoulos and his two colleagues. Hopefully the new edition of my book on the Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor will be printed, after a delay of two years subsequent to the world wide in economic process as a result of which the publisher did not have necessary funds for its publication.

Amid all this I shall be reading more systematically your impressive dissertation. Congratulations on its publication and on the intense work in which it was born. I must add that having seen your CV I am most impressed by your widespread interest and formal activities in conjunction with the matter of the “Islamic” minority of Greece.

In closing I wish you well and an intensive professional and scholarly career.



Sincerely yours

Speros Vryonis Jr.



Emeritus Alexander Onassis Professor of Hellenic Civilization & Culture

New York University