Στέφανος Βυζάντιος:ΕΘΝΙΚΑ - Μέγα Γεωγραφικόν Λεξικόν Αρχαίων Πόλεων Τόπων και Εθνών

Ο Στέφανος Βυζάντιος και το Έργο του
του Γιώργου Λαθύρη
Ο Στέφανος ο Βυζάντιος έζησε περί τα τέλη του 5ου - μέσα του 6ου μ.χ. αιώνος. Καταγόταν από την Κωνσταντινούπολι, το αρχαίο Βυζάντιο, εξ ου και η προσωνυμία Βυζάντιος. Πολυμαθής ιστορικός, γεωγράφος, μαθηματικός, αστρονόμος, και γραμματικός, μαθήτευσε και δίδαξε τόσο στην Αλεξάνδρεια όσο και στο ίδιο το Βυζάντιο. Συνέγραψε πολλά έργα, εκ των οποίων το κυριώτερο είναι το ανά χείρας σύγγραμμά του που έφτασε μέχρις εμάς με τους παράλληλους τίτλους: Εθνικά. ή Τοπικά. ή Περί πόλεων και δήμων.
Τα “ Εθνικά” είναι ένα Μέγα Γεωγραφικόν Λεξικόν, το οποίο όμως εμπεριέχει πλήθος ιστορικών, γλωσσολογικών, ετυμολογικών, θρησκευτικών, μυθολογικών, κ.α. πληροφοριών για τον αρχαίο κόσμο, μέχρι και την εποχή του Στεφάνου. Ως πηγές, πέραν της επιτόπιας έρευνας, χρησιμοποιεί τους μεγάλους γεωγράφους και ιστορικούς της αρχαιότητος, όπως τον Εκαταίο Μιλήσιο, τον Στράβωνα, τον Ερέννιο Φίλωνα, τον Αλέξανδρο Πολυΐστορα, τον Ηρόδοτο, τον Θουκυδίδη, τον Ξενοφώντα, τον Ελλάνικο, τον Θεόπομπο, τον Αρριανό, τον Πολύβιο, περιηγητές όπως ο Παυσανίας, κ. α. Ταυτοχρόνως, αντλεί γεωγραφικές πληροφορίες και από άλλες πηγές, όπως τα έργα των μεγάλων ποιητών: Ομήρου, Ησιόδου, Αισχύλου, Σοφοκλέους, Ευριπίδου, κ.α.
Για την ορθή γραφή των ονομάτων και των παραγώγων τους, όπου υπήρχε μεγάλη δυσκολία λόγω της υπάρξεως πολλών τύπων του ιδίου ονόματος (πολυτυπίας), συμβουλεύεται τα έργα του Γραμματικού Απολλωνίου, ο οποίος συχνά αναφέρεται απλώς με το προσωνύμιο ο Τεχνικός, και του Γραμματικού Ηρωδιανού, έτσι ώστε το σύγγραμμά του κρίνεται άψογο όχι μόνον για το περιεχόμενό του, αλλά και για την γλωσσική μορφή του.
Το όλο σύγγραμμα ήταν πολύ μεγάλο σε έκτασι, συγκροτούμενο από εξήντα (60) βιβλία “εν 60 βιβλίοις εκ παντοίων συγγραμμάτων συνηρμοσμένον” ( Αλέξανδρος Ραγκαβής, Λεξικόν της Ελληνικής Αρχαιολογίας, Αθήνα 1891). Η μεγάλη του αυτή έκτασι, ωστόσο, το καθιστούσε δύσχρηστο και δυσπρόσιτο στο ευρύ κοινό. Γι΄ αυτόν τον λόγο, ο Γραμματικός Ερμόλαος, Βυζάντιος και αυτός, ζήσας τον 6ο μ.χ. αιώνα (βλ. Λεξικόν Σούδα), συνέταξε μία σύντμησί του σε έναν τόμο, την λεγόμενη Επιτομή• κάτι που αποτελούσε, εξάλλου, πάγια πρακτική της ελληνικής εκδοτικής παραδόσεως. Και αυτή η Επιτομή είναι που τελικώς διασώθηκε -μες από τις γνωστές πια περιπέτειες της Ελληνικής Γραμματείας- κι έφτασε μέχρις εμάς... Για τον λόγο αυτό, το σύγγραμμα φέρει και τον τίτλο: Εκ των Εθνικών Στεφάνου κατ΄ επιτομήν.
Από μιαν αναφορά που κάνει ο ίδιος ο Στέφανος στα “ Εθνικά”, συμπεραίνουμε ότι το εκτενές σύγγραμμα -εκτός των περισσοτέρων και εκτενεστέρων, προφανώς, λημμάτων- είχε και Εισαγωγή η οποία έφερε τον ειδικό όρο Προτεχνολογήματα: “περί του Αιθιόπισσα πλατύτερον εν τοις των εθνικών προτεχνολογήμασιν ειρηται” ( Εθνικά, λήμμα Αιθίοψ). Για την σημασία του όρου αυτού, ας προστρέξουμε σε τρία λεξικά: “Προτεχνολογέω - τεχνολογώ πρότερον, τεχνικώς πραγματεύομαι” (Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, Liddell & Scott), “προτεχνολογέω, ω - λέγω πρότερον τας αναγκαίας γνώσεις εις τινά τέχνην” και “προτεχνολόγημα -η προς τέχνην ή επιστήμην τινά εισαγωγή” (Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, Ανθίμου Γαζή) “προτεχνολογέω, ω - τεχνολογώ προτού, αναλύω πρώτα τεχνολογικώς τι” και “προτεχνολόγημα - προεισαγωγή εις τέχνην ή επιστήμην τινά” (Λεξικον της Ελληνικης Γλώσσης, Σκαρλάτου Βυζαντίου).
Σύμφωνα με τα συγγραφικά και εκδοτικά ήθη των παλαιών Ελλήνων, κάθε συγγραφικό έργο όφειλε να έχει μια Εισαγωγή, η οποία να περιλαμβάνει ως βασικά στοιχεία τον σκοπό του έργου, την χρησιμότητά του, την γνησιότητά του, την σειρά και τον τρόπο αναγνώσεώς του, την αιτιολόγησι του τίτλου, κλπ., έτσι όπως παραστατικά μας το περιγράφει ο φιλόσοφος Αμμώνιος ο Ερμείου, μαθητής του Πρόκλου στην Πλατωνική Ακαδήμεια (5ος αι. μ.χ.) στο σωζόμενο έργο του Εξήγησις των Πέντε Φωνών: “Δει δε ημάς ειπείν και τα προς των φιλοσόφων ούτω προσαγορευόμενα προλεγόμενα ήτοι προτεχνολογούμενα επί παντός βιβλίου. Εστί δε ταύτα: ο σκοπός, το χρήσιμον, το γνήσιον, η τάξις της αναγνώσεως, η αιτία της επιγραφής, η εις τα κεφάλαια διαίρεσις και υπό ποιον μέρος ανάγεται το παρόν σύγγραμμα. Ταύτα δε επενόησαν οι φιλόσοφοι προλέγειν, ουχ ως περιττόν τι προσεπινοούντες αυτοίς ή κατά τας άλλας τέχνας, αλλά προθυμοτέρους ποιείν βουλόμενοι τους αναγιγνώσκοντας”.
Άλλα έργα του Στεφάνου Βυζαντίου, για τα οποία υπάρχουν πληροφορίες, είναι τα “Βυζαντιακά” και το “Περί Κύπρου”. Το δεύτερο αναφέρεται ως δικό του έργο στο Μέγα Ετυμολογικόν (738, 50): “...ως φησί Στέφανος εν τω περί Κύπρου” (...όπως λέει ο Στέφανος στο Περί Κύπρου), ενώ το πρώτο αναφέρει ο ίδιος στο λήμμα Γότθοι των “Εθνικών”: “...ως είρηται μοι εν τοις Βυζαντιακοις” (...όπως ήδη έχω πει στα Βυζαντιακά). Συνέγραψε επίσης και αστρονομικό σύγγραμμα, το οποίο δεν διασώθηκε. Τα “Εθνικά” αποτέλεσαν κύρια βιβλιογραφική πηγή για την συγγραφή πολλών έργων• χαρακτηριστικό είναι το έργο “Περί των θεμάτων των ανηκόντων τη βασιλεία των Ρωμαίων”, του αυτοκράτορος Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου, όπου μεταφέρονται αυτούσια αποσπάσματα από το έργο του Στεφάνου.
Η παρούσα εκδοσις είναι η πρώτη που γίνεται στην Ελλάδα, με εξαρχής στοιχειοθεσία, λεξικογραφική σελιδοποίησι, εισαγωγή, πλήρη κατάλογο των αρχαίων συγγραφέων και των αναφερόμενων έργων τους, και αναλυτικό ευρετήριο όλου του έργου. Ως βάσι πήραμε την τελευταία εκδοσι που έγινε στο Βερολίνο το 1849 από τον A. Μeineke. Το πρωτότυπο κείμενο των “ Εθνικών” σώζεται σε τρεις χειρόγραφους κώδικες: Rehdigeranus, Vossianus, Parisiensis. Όπου υπήρχαν χάσματα ή ασάφειες στο κείμενο, έγινε προσπάθεια να αποκατασταθούν και για τον σκοπό αυτό χρησιμοποιήθηκαν όλες οι παρά πόδας σημειώσεις και παρατηρήσεις από τους διαφορετικούς κώδικες και τις προηγούμενες εκδόσεις των: Aldinus, Xylander, Holstenius, Berkelius, Westermannus.
Ταυτοχρόνως έγινε αντιπαραβολή με διασωθέντα κείμενα των αναφερόμενων από τον Στέφανο αρχαίων συγγραφέων (γεωγράφων, ιστορικών, γραμματικών, λεξικογράφων, κλπ.) ώστε η αποκατάσταση να είναι όσο το δυνατόν πιο ακριβής και λειτουργική για την κατανόηση του κειμένου. Σε κάθε περίπτωση το αποκαταστημένο κείμενο τίθεται εντός αγκυλών, και όπου τα χάσματα του πρωτοτύπου ήταν αδύνατο να συμπληρωθούν με διασταυρωμένα ακριβή στοιχεία, σημειώνονται με τρεις συνεχόμενους αστερίσκους ***.
Έτσι, μετά από μια κοπιαστική και επίπονη εργασία πολλών μηνών, παραδίδουμε στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, που διψά για αυθεντική πληροφόρησι, έναν πραγματικό Θησαυρό Αρχαιογνωσίας. Και όπως συμβαίνει με όλους τους πνευματικούς θησαυρούς, θα πρέπει κανείς να ερευνήσει και να μελετήσει με ανάλογη δημιουργική διάθεση, τόσο σε έκτασι όσο και σε βάθος, αντλώντας σημαντικά και χρήσιμα στοιχεία για την ανασυγκρότησι της Ελληνικής Παραδόσεως, στην γεωγραφική - ιστορική της διάστασι και όχι μόνον!

Β.- Κατάλογος Συγγραφέων και αναφερόμενων έργων.

Για την συγγραφή των “ Εθνικών”, όπως προαναφέραμε, ο Στέφανος χρησιμοποίησε ως πηγές πλήθος αρχαίους συγγραφείς, τα έργα των οποίων -στην πλειονότητά τους- δεν έφτασαν μέχρις εμάς... Συνολικά αναφέρονται 380 αρχαίοι συγγραφείς και 434 τίτλοι έργων τους! Μεταξύ των πηγών αναφέρονται και οι λεγόμενοι Πινακογράφοι, δηλαδή, οι Χαρτογράφοι της αρχαιότητος, “όσοι την της Οικουμένης πινακογραφίαν μεμελετήκασιν” (Ευστάθιος), καθώς και πολλοί πίνακες (χάρτες). Ο ίδιος ο Στέφανος αναφέρει στο λήμμα Άβδηρα την πληροφορία ότι: “πλείστοι δ΄ Αβδηρίται υπό των πινακογράφων αναγράφονται”, πολλοί Αβδηρίτες (περιηγητές) χρησιμοποιήθηκαν από τους χαρτογράφους. Επίσης, στο λήμμα Πελοπόννησος, αναφέρει ότι αυτή μοιάζει με αμπελόφυλλο ή πλατανόφυλλο, πράγμα το οποίο επιβεβαιώνεται και από την σύγχρονη Χαρτογραφία: “Πελοπόννησος... εστί δε χερρόνησος αμπέλου φύλλω τω σχήματι παρεμφερής. Διονύσιος δε πλατάνου φύλλω απεικάζει”.
Και μόνον από τους τίτλους των αναφερόμενων έργων συμπεραίνει κανείς την πολυδιάστατη γνώσι που υπήρχε άφθονη και διαθέσιμη ακόμα και την εποχή του Στεφάνου (5ος - 6ος αι. μ.χ.). Ορισμένους από τους συγγραφείς αυτούς, ιδίως τους ιστορικούς, αναφέρει και ο χρονογράφος Ιωάννης Μαλάλας λίγο αργότερα (6ος αι. μ.χ.) στην περίφημη “Χρονογραφία” του ( Εκδόσεις Ηλιοδρόμιον, Αθήνα 2001).
Εν συνεχεία, παραθέτουμε πλήρη αλφαβητικό κατάλογο όλων των Συγγραφέων που μνημονεύονται από τον Στέφανο στα “ Εθνικά”, καθώς και όλων των Έργων τους στα οποία αναφέρεται.(Βλέπε έκδοση "Εθνικά- Μέγα Γεωγραφικόν λεξικόν -Αρχαίων Πόλεων Τόπων και Εθνών")
Γιώργος Λαθύρης