\
Μολονότι εμείς οι Έλληνες έχουμε το προνόμιο να ομιλούμε την αρχαιότερη, αρτιότερη, εκφραστικότερη, πλουσιότερη και μουσικότερη γλώσσα του κόσμου, εντούτοις το ενεργό λεξιλόγιό μας είναι ποσοτικά ισχνό και ποιοτικά υποβαθμισμένο. Ακόμα κι όταν, ως ακροατές ή αναγνώστες, καταλαβαίνουμε από τα συμφραζόμενα χιλιάδες λέξεις, μόνο ένα μικρό ποσοστό από αυτές μπορούμε να τις χρησιμοποιούμε σωστά στον προφορικό ή το γραπτό λόγο.-
Το φαινόμενο της λεξιπενίας, που σήμερα τείνει να προσλάβει επιδημικές διαστάσεις, άνοιξε ήδη την κερκόπορτα για την αθρόα εισβολή στη γλώσσα μας ξένων άκλιτων λέξεων, οι οποίες εκτοπίζουν διά παντός τις ταυτόσημες ελληνικές. Εάν δεν ανακοπεί η τάση αυτή, η νεοελληνική γλώσσα μοιραία θα εξελιχθεί σε μια μιξοβάρβαρη γλώσσα, αποκομμένη εντελώς από τις αρχαίες πηγές της και τη λόγια παράδοσή της.-
Το πρόβλημα της γλώσσας μας δεν είναι μόνο ποσοτικό, αλλά και ποιοτικό. Καθημερινά γινόμαστε αυτήκοοι μάρτυρες της βάναυσης κακοποίησής της από τα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης, τα οποία διαμορφώνουν σε μεγάλο βαθμό το γλωσσικό αισθητήριο του κοινού. Αλλά και τα επώνυμα πρόσωπα, όταν σολοικίζουν ή βαρβαρίζουν ή ακυρολεκτούν κατά την εκφορά του λόγου τους, δίνουν το κακό παράδειγμα στους νέους, οι οποίοι αναπτύσσουν το γλωσσικό τους αισθητήριο περισσότερο μιμητικά και λιγότερο ενεργητικά. Όταν, μάλιστα, τα μαργαριτάρια των επωνύμων επαναλαμβάνονται συχνά, στο τέλος καθιερώνονται σε όλες τις μορφές επικοινωνίας, εκτοπίζοντας εν ταυτώ τα αντίστοιχα δόκιμα γλωσσικά στοιχεία. Με άλλα λόγια το λάθος περιθωριοποιεί το ορθό, όπως το κακό νόμισμα εκτοπίζει από την κυκλοφορία το καλό! Έτσι η γλώσσα εξελίσσεται προς το χειρότερο κι όχι, ως έδει, προς το καλύτερο.-
Για το σωστό χειρισμό της μητρικής μας γλώσσας, δεν αρκεί να γνωρίζουμε την ακριβή έννοια της κάθε λέξης. Πρέπει, παράλληλα, να έχουμε την ικανότητα να συνθέτουμε τα μέρη του λόγου σε λογικές προτάσεις, σύμφωνα με τους ισχύοντες γραμματικούς και συντακτικούς κανόνες. Τα καρύδια είναι δώρο άδωρο για εκείνον που δεν έχει δόντια! Δεδομένου, μάλιστα, ότι ο άνθρωπος σκέπτεται, στοχάζεται, ονειρεύεται, αντιλαμβάνεται, μαθαίνει και επικοινωνεί με λέξεις, η εκφραστική δυστοκία συνιστά πνευματική και κοινωνική αναπηρία. Γιατί, όταν αδυνατείς να επικοινωνείς με τους άλλους επί ίσοις όροις, απαλλοτριώνεις την ελευθερία σου και χάνεις την αυτονομία σου, μεταβαλλόμενος σε παθητικό ακροατή και άβουλο μέλος της κοινωνίας. Έτσι, σε μια δημοκρατική χώρα, όπου ο διάλογος αποτελεί το ζωτικότερο στοιχείο της δημοκρατίας, η δυσχέρεια στην εκφορά του λόγου φιμώνει τη σκέψη και δημιουργεί αναπόδραστα σοβαρό έλλειμμα δημοκρατίας.-
Η δυσκολία στην έκφραση και τη διατύπωση του λόγου οφείλεται τόσο στην πολυσημία των λέξεων, όσο και στις συντακτικές τους ιδιαιτερότητες. Επί παραδείγματι, η πρόθεση «μετά» μπορεί να δηλώνει τρόπο, χρόνο, τόπο, ακολουθία και συνοδεία. Η πρόθεση «επί» συντάσσεται πότε με γενική, πότε με αιτιατική και πότε με δοτική. Το ρήμα «αλλάζω» έχει και μεταβατικό και αμετάβατο χαρακτήρα. Το ρήμα «ζαβώνω» μπορεί να σημαίνει λυγίζω, στραβώνω, στρεβλώνω ή παίρνω κακή τροπή. Το ρήμα γδέρνω έχει και κυριολεκτική σημασία (γδέρνω το αρνί) και μεταφορική (γδέρνω τους πελάτες). Όσες, δε, λέξεις ή φράσεις παραμένουν επί μακρόν σε αχρησία ή στα αζήτητα, τελικά καταλήγουν στο νεκροταφείο της Ιστορίας!¬¬
Μεγάλη δυσκολία παρατηρείται, επίσης, στη χρήση των λόγιων φράσεων, των ιδιωτισμών, των παροιμιακών εκφράσεων, των παροιμιών και των αρχαίων γνωμικών ή ρητών. Το πολύτιμο αυτό κεφάλαιο, το οποίο η γλώσσα μας κουβαλάει από αρχαιοτάτων χρόνων, κινδυνεύει να χαθεί οριστικά είτε από άγνοια είτε από αδυναμία χρήσεως. Ρώτησα δέκα γνωστούς μου τι σημαίνει η παροιμία «λαγός τη φτέρη έσειε, κακό του κεφαλιού του» και έλαβα δέκα διαφορετικές απαντήσεις! Η αδόκιμη χρήση των παροιμιών οφείλεται τόσο στο αλληγορικό τους περιεχόμενο, όσο και στις αλλοτινές βιοτικές και κοινωνικές συνθήκες που τις γέννησαν.-
Ο άνθρωπος καλλιεργεί το γλωσσικό του αισθητήριο σε όλη τη διάρκεια της ζωής του με κύρια εργαλεία τη μίμηση, τη διδαχή, την ανάγνωση, τη γραφή και την άσκηση. Όμως, ο ευκολότερος και αποτελεσματικότερος τρόπος καλλιέργειας του γλωσσικού αισθητηρίου είναι η ανάγνωση βιβλίων ποικίλης ύλης. Είναι διαπιστωμένο ότι οι μανιώδεις αναγνώστες βιβλίων, εφημερίδων και περιοδικών διακρίνονται για την ορθοέπειά τους. Kαι τούτο, διότι έχουν το πλεονέκτημα να συνάγουν άμεσα από τα συμφραζόμενα (χωρίς τη βοήθεια κανενός λεξικού) την ακριβή έννοια και την ορθή σύνταξη της κάθε λέξης. Τώρα καταλαβαίνω γιατί ο γιος του περιπτερά έγραφε τις καλύτερες εκθέσεις στην τάξη, παρότι υστερούσε στα άλλα μαθήματα!
Τα υψηλών προδιαγραφών και αξιώσεων λεξικά, τα οποία εκδόθηκαν μετά την καθιέρωση της Δημοτικής ως επίσημης γλώσσας της Εκπαίδευσης και της Δημόσιας Διοίκησης, αντί να θεραπεύσουν (όπως υπόσχονταν) το χρόνιο πρόβλημα της λεξιπενίας και της εκφραστικής δυστοκίας, μάλλον το επιδείνωσαν. Και τούτο, διότι οι συγγραφείς των λεξικών αυτών έδωσαν μεγαλύτερη έμφαση στους ορισμούς των λέξεων, παρά στις συντακτικές τους ιδιαιτερότητες. Ταυτόχρονα, βομβαρδίζουν τον χρήστη με ποκίλες λεξιλογικές πληροφορίες (γραμματικές, ερμηνευτικές, ετυμολογικές, υφολογικές, συνώνυμα, αντώνυμα), οι οποίες επιτείνουν έτι μάλλον τη σύγχυσή του. Η υπερφόρτωση των λεξικών με ποικίλο πληροφοριακό υλικό (για λόγους επιστημονικής επάρκειας), εντέλει, αποδυναμώνει ή και ακυρώνει το χρηστικό τους ρόλο. Αληθινά, τι χρειάζονται όλες αυτές οι πληροφορίες για κάθε λέξη, όταν ο χρήστης αδυνατεί να τη χρησιμοποιήσει στην πράξη; Τι ωφελεί να εφοδιάζουμε τον πολεμιστή με πολλά πυρομαχικά, όταν δεν ξέρει να χειρίζεται το όπλο του; Σοφός εστίν ο χρήσιμ’ ειδώς, ουχ ο πολλά ειδώς, έλεγε ο Αισχύλος.-
Είναι επιστημονικά αποδεδειγμένο ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος αφομοιώνει καλύτερα τις αισθητοποιημένες έννοιες, παρά τις αφηρημένες. Έτσι, εξηγείται γιατί τα περισσότερα αισθητά πράγματα έχουν και μεταφορική σημασία. Είναι έκδηλη η νομοτελειακή τάση της γλώσσας να μην εκφράζει τις αφηρημένες έννοιες κυριολεκτικά (δηλαδή με ξεχωριστές λέξεις), αλλά με άλλες λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν αισθητά πράγματα και έχουν παραπλήσιο με αυτές βάθος. Επί παραδείγματι λέμε: πολικό ψύχος, αντί δριμύ ψύχος, βρέχει καταρρακτωδώς, αντί βρέχει ραγδαία ή δυνατά, τρώει σαν γουρούνι, αντί τρώει λαίμαργα. Την τάση αυτή πρώτος επισήμανε ο Αριστοτέλης με τη ρήση: «ουδέν εν τη νοήσει, ο μη πρότερον εν τη αισθήσει». Ρήση, η οποία αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της Παιδαγωγικής.-
Οι παραπάνω διαπιστώσεις μού έδωσαν το ερέθισμα να συγγράψω ένα γλωσσικό βοήθημα, που να είναι απαλλαγμένο από όλα τα μειονεκτήματα των νεοελληνικών λεξικών. Ήδη, μετά από δεκαετή επίπονη προσπάθεια, βρίσκομαι στην ευχάριστη θέση να παρουσιάσω στο ελληνικό κοινό την «ΚΙΒΩΤΟ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ», που φιλοδοξεί να αποτελέσει το ανάχωμα στην υποβάθμιση της γλώσσας και τη συρρίκνωση του λεξιλογικού της πλούτου. Το πόνημα τούτο έχει μεν τη μορφή λεξικού για χρηστικούς λόγους, αλλά δεν είναι λεξικό ούτε ως προς τη φιλοσοφία του ούτε ως προς τον προορισμό του. Ο ρόλος του είναι πρωτευόντως παιδευτικός και δευτερευόντως χρηστικός. Δεν ακονίζει τη μνήμη του χρήστη, αλλά το γλωσσικό του αισθητήριο. Δεν παρέχει ιδιαίτερες πληροφορίες για κάθε λέξη, αλλά αφήνει τις λέξεις να αυτοσυστήνονται και να αυτοπροσδιορίζονται μέσα από τα συμφραζόμενα. Δεν παραπέμπει από λέξη σε λέξη, αλλά δίνει απαντήσεις παραχρήμα και επί τόπου. Χωρίς να κουράζει τον αναγνώστη, τον ταξιδεύει στο μαγευτικό κόσμο της ζωντανής γλώσσας και τον δροσίζει με τα νάματα της ακένωτης σοφίας των προγόνων μας. Κι όλα αυτά τα επιτυγχάνει, χάρις στην πρωτότυπη δομή του και τη μοναδική απλότητά του.-
Το ανά χείρας πόνημα περιλαμβάνει 16.000 κύρια λήμματα, τα οποία επιλέγησαν από το ενεργό λεξιλόγιο της νεοελληνικής γλώσσας με κριτήριο την πολυσημία τους και το βαθμό δυσκολίας στη χρήση τους. Τα λήμματα αυτά τίθενται, ως επικεφαλίδες, στις αντίστοιχες παραγράφους και σημειώνονται με μεγαλύτερα και εντονότερα γράμματα, για να ξεχωρίζουν από το κείμενο που ακολουθεί. Κάθε λήμμα συνοδεύεται από μια σειρά παραδειγμάτων, τα οποία αισθητοποιούν όλο το εύρος των εννοιών και των χρήσεών του.-
Κάθε παράδειγμα αποτελεί μια ξεχωριστή πρόταση με πλήρες νόημα, η οποία περιέχει σε έντονη γραφή την ερμηνευόμενη λέξη ή φράση. Το ερμηνευόμενο στοιχείο, όπως εμφαίνεται στα παρακάτω παραδείγματα, μπορεί να είναι είτε μια λέξη, είτε μια φράση, είτε και μια ολόκληρη πρόταση. Στο τέλος εκάστου παραδείγματος παρατίθενται σε παρένθεση με πλάγια στοιχεία τα αντίστοιχα ερμηνεύματα, τα οποία χωρίζονται μεταξύ τους με κόμμα ή μπάρα.-
Τα ερμηνεύματα είναι διατυπωμένα με τέτοιο τρόπο, ώστε να συμφωνούν γραμματικά και συντακτικά με το ερμηνευόμενο στοιχείο, πράγμα το οποίο επιτρέπει στον χρήστη να διατυπώνει την ίδια πρόταση με περισσότερους του ενός ισοδύναμους τρόπους, χωρίς να αλλοιώνεται το νόημά της. Δηλαδή, εάν σε ένα ερμηνευόμενο στοιχείο αντιστοιχούν Ν ερμηνεύματα, ο χρήστης έχει στην εκφραστική του φαρέτρα Ν+1 τρόπους, για να διατυπώσει την ίδια πρόταση. Αυτή δε η καινοτομία συνιστά το δραστικότερο αντίδοτο κατά της λεξιπενίας και το προσφορότερο μέσο εμπλουτισμού του λόγου με καλολογικά στοιχεία.-
Για να γίνει περισσότερο κατανοητή η δομή και η λειτουργία του παραδείγματος, δίδονται παρακάτω δέκα ενδεικτικά παραδείγματα:
1. Το φέρσιμό σου δεν αρμόζει στην ηλικία σου (ταιριάζει, πάει, προσήκει, στέκει).
2. Η παγωνιά ξεπάστρεψε τα κοτσύφια (θέρισε, αποδεκάτισε, αφάνισε, ρήμαξε).
3. Δεν έχουμε πάρε-δώσε με τους γείτονες (σχέσεις, νταραβέρια, σούρτα-φέρτα, αλισβερίσια, δοσοληψίες, επαφές).
4. Η δημοσιοποίηση της ιδιωτικής ζωής απάδει προς τη δημοσιογραφική δεοντολογία (αντιβαίνει στη / αντίκειται στη / αντιστρατεύεται τη / παραβιάζει τη / καταστρατηγεί τη).
5. Η προσβολή που του έκανα του στοίχισε (τον πλήγωσε / τον έθιξε / τον πείραξε / τον έτσουξε).
6. Οι συμμαθητές του τον έχουν πάρει στο μεζέ για τα μνημειώδη μαργαριτάρια του (τον κοροϊδεύουν / τον δουλεύουν / τον χλευάζουν / τον περιγελούν).
7. Μη θριαμβολογείτε για τη νίκη της ομάδας σας. Ακόμα βρισκόμαστε στην αρχή του πρωταθλήματος. Στο τέλος ξυρίζουν το γαμπρό! (στο τέλος θα κριθεί το αποτέλεσμα).
8. Σας εύχομαι λαμπρή σταδιοδρομία επ’ ωφελεία της κοινωνίας (επ’ αγαθώ / προς όφελος / για το καλό).-
9. Αδύνατον πολλά τεχνώμενον άνθρωπον πάντα καλώς ποιείν (γνωμικό: όποιος ασχολείται με πολλά είναι αδύνατον να τα κάνει όλα τέλεια).
10. Όποιος δεν μπορεί να ξεθυμάνει στο γάιδαρο, ξεθυμαίνει στο σαμάρι (παροιμία: όποιος φοβάται να χτυπήσει τους ισχυρούς, χτυπάει τους αδυνάτους).
Στο πρώτο παράδειγμα το ερμηνευόμενο είναι η λέξη «αρμόζει» και τα ερμηνεύματά της τα συνώνυμα: «ταιριάζει», «πάει», «προσήκει» και «στέκει».
Στο δεύτερο παράδειγμα το ερμηνευόμενο είναι η λέξη «ξεπάστρεψε» και τα ερμηνεύματά της: «θέρισε», «αποδεκάτισε», «αφάνισε» και «ρήμαξε».
Στο τρίτο παράδειγμα το ερμηνευόμενο είναι η φράση «πάρε-δώσε» και τα ερμηνεύματά της τα συνώνυμα: «σχέσεις», «νταραβέρια», «σουρτα-φέρτα», «αλισβερίσια». «δοσοληψίες» και «επαφές».
Στο τέταρτο παράδειγμα το ερμηνευόμενο είναι η φράση «απάδει προς τη» και τα ερμηνεύματά της τα συνώνυμα: «αντιβαίνει στη», αντίκειται στη», «αντιστρατεύεται τη», «παραβιάζει τη» και «καταστρατηγεί τη»
Στο πέμπτο παράδειγμα το ερμηνευόμενο είναι η φράση: «του στοίχισε» και τα ερμηνεύματά της τα συνώνυμα: «τον πλήγωσε», «τον έθιξε», «τον πείραξε» και «τον έτσουξε».
Στο έκτο παράδειγμα το ερμηνευόμενο είναι η παροιμιώδης φράση: «τον έχουν πάρει στο μεζέ» και τα ερμηνεύματά της οι φράσεις: «τον κοροϊδεύουν», «τον δουλεύουν», «τον χλευάζουν» και «τον περιγελούν».
Στο έβδομο παράδειγμα το ερμηνευόμενο είναι η παροιμιώδης φράση: «στο τέλος ξυρίζουν το γαμπρό» και το ερμήνευμά της η φράση: «στο τέλος θα κριθεί το αποτέλεσμα».
Στο όγδοο παράδειγμα το ερμηνευόμενο είναι η λόγια φράση: «επ’ ωφελεία» και τα ερμηνεύματά της οι φράσεις: «επ’ αγαθώ», «προς όφελος» και «για το καλό».
Στο ένατο παράδειγμα το ερμηνευόμενο είναι το αρχαίο γνωμικό: «αδύνατον πολλά τεχνώμενον άνθρωπον πάντα καλώς ποιείν», το οποίο ερμηνεύεται: «όποιος ασχολείται με πολλά, είναι αδύνατο να τα κάνει όλα τέλεια».
Τέλος, στο δέκατο παράδειγμα το ερμηνευόμενο είναι η γνωστή παροιμία: «όποιος δεν μπορεί να ξεθυμάνει στο γάιδαρο, ξεθυμαίνει στο σαμάρι», η οποία δηλώνει: «όποιος φοβάται να χτυπήσει τους ισχυρούς, χτυπάει τους αδυνάτους»
Στα 112.000 παραδείγματα της «Κιβωτού» περιλαμβάνονται 5.000 παροιμίες, γνωμικά και ρητά ή αποφθέγματα, καθώς και πάμπολλες σοφές ρήσεις. Τοιουτοτρόπως, παρέχεται στο χρήστη η δυνατότητα όχι μόνο να εμπλουτίζει το λεξιλόγιό του, αλλά και να γίνεται κοινωνός της διαχρονικής σοφίας του λαού μας.-
Εν κατακλείδι, η «Κιβωτός της νεοελληνικής γλώσσας» φιλοδοξεί να καταστήσει τον αναγνώστη όχι μόνο ευφραδέστερο, αλλά και σοφότερο. Η επίτευξη του στόχου αυτού θα είναι η μεγαλύτερη ηθική ανταμοιβή για τον γράφοντα. Εναπόκειται δε στους χρήστες να κρίνουν αν το φιλόδοξο αυτό εγχείρημα άξιζε τον κόπο.-
Γεώργιος Σ. Πλακιάς
No comments:
Post a Comment